Een hooiberg vol knipperende pijlen

Aan alle kanten twijfelen mensen aan het bestaan van ADHD. Knap irritant, want zo word je in de verdediging gedrongen. En wat doe je dan? Dan zoek je op of je stoornis misschien te herleiden is tot je hersenen. Wij zijn immers ons brein, zo schijnt het. Het is in de grijze blubbermassa achter ons voorhoofd waar we de verklaringen zoeken.

ADHD & de hersenen

Ik schrok toen ik las  dat  ADHD’ers helemáál geen hogere dopaminetransporterdichtheid hebben dan niet-ADHD’ers. Niet dat ik enige idee had wat dopaminetransporters zijn. Toch had ik de term vaak genoeg lang zien komen. Het was zo’n woord dat in fel neonknipperlicht uitschreeuwt: “ADHD bestaat! Echt waar!” Was dat dan zomaar een loze reclameboodschap, zoals zo veel neonletters – iets om niet al te serieus te nemen?

Ik besluit om eens met Sandra Kooij te bellen. De psychiater die het bestaan van ADHD bij volwassenen in Nederland op de kaart zette, moest hier toch meer van weten, dacht ik. Wist ik veel dat ik me vervolgens dagenlang zou verdiepen in zenuwcellen, receptors, neurotransmissie en hyperactieve heropnames, en dat ik een blogpost zou typen die drie keer zo lang is als normaal. Echt, het spijt me lezers. Maar ik weet nu tenminste waarom ik zo naar suiker verlang als ik me niet kan concentreren. Ik weet waarom mijn hoofd zo lekker rustig word als ik mijn pilletje slik. Belangrijker nog: ik ben er nu van overtuigd dat mijn brein wel degelijk anders werkt dan die van de andere 95% van de mensheid. En jij straks ook, als je mijn blog hebt doorgeploegd.

Dopamine

Dopamine. Het klinkt als ‘dope’, drugs. Maar eigenlijk is het een soort postbezorger in je hoofd.

De hele dag door doen je hersencellen niets anders dan boodschappen aan elkaar doorgeven. Van ‘kijk, daar vliegt een vogel’ tot ‘goh, ik ben eigenlijk best moe’ naar ‘wacht eens even, ik moet mijn belastingaangifte nog doen’. Al deze boodschappen reizen in die grijze blubbermassa achter je voorhoofd van de ene zenuwcel naar de andere, zodat ze uiteindelijk op de juiste plek terecht komen. Maar hoe doen ze dat eigenlijk?

Dopamine, om te beginnen, is één van de postbezorgers. Want dopamine zorgt ervoor dat de brief – de informatie – van zenuwcel naar zenuwcel reist. Dit alles gebeurt in de schakelcel tussen twee zenuwen in, die ook wel ‘synaps’ heet. “De dopamine wordt gemaakt in de ene hersencel, en gaat naar de cel aan de overkant. Daar hecht het zich vast aan een soort ontvangstation, de ‘receptor’. Op die manier kan een elektrische prikkel van de ene naar de andere cel overspringen.”

Nadat de dopamine de brief naar de andere cel heeft gebracht en ‘m daar in de brievenbus (de receptor) heeft gestopt, en de elektrische prikkel is doorgereisd, heeft de dopamine daar eigenlijk niks meer te doen. En dat is waar dopaminetransporters de hoek om komen. “Dopaminetransporters brengen de dopamine weer terug naar de eerste cel”, legt Sandra Kooij uit. “De dopamine gaat zeg maar op de rug van de transporter zitten, en de transporter brengt de dopamine dan weer terug – zo kun je het je voorstellen.”

Ik moet eerlijk zeggen: ik snapte dit eigenlijk allemaal pas toen ik onderstaand filmpje bekeek. Tip: laat de stem die alle technische details opdreunt maar lekker lullen. Bekijk gewoon wat er gebeurt. (En nee, je ziet dus niet letterlijk een postbode, maar ik vond het wel een lollige vergelijking die het hopelijk een beetje duidelijker maakt.)

Hyperactieve dopaminetransporters

Maar soms gaat er iets mis. De boodschap komt niet goed aan in de andere cel. De brief wordt niet bezorgd. Kooij: “We denken dat dat bij ADHD met de remfunctie gebeurt. Bij ADHD lijkt het of de rem op denken, doen, voelen en bewegen uit staat. Er gebeurt in die hele kleine celletjes iets  waardoor ADHD-symptomen ontstaan.” Wát er precies misgaat in die kleine celletjes, weten we niet. Misschien is er te weinig dopamine. Misschien doet de receptor het niet goed: er is iets mis met de brievenbus waar de brief in moet.

Misschien ook, zo dachten wetenschappers een tijd lang, rennen er zoveel dopaminetransporters rond dat de dopamine niet de kans krijgt om rustig z’n brief in de brievenbus te stoppen. Dat de postbode met de brief in de hand alweer achterop de rug van de dopaminetransporter zit. Een beetje overenthousiaste, hyperactieve dopaminetransporters dus.

Ritalin zorgt ervoor dat de dopamine wat langer de tijd krijgt om de brief in de brievenbus te stoppen, voordat er weer een transporter klaarstaat om ‘m terug te brengen. Logisch dus dat ritalin helpt tegen ADHD, zou je denken.

In dit filmpje legt Sandra Kooij het uit – vanaf het begin tot minuut 3.45.

Klopt het wel?

Maar zijn die dopaminetransporters van ADHD’ers écht zo hyperactief? Het leek eerst van wel. Nou ja, niet zozeer hyperactief, maar ze leken gewoon met tevéél te zijn. Want de eerste keer dat wetenschappers er met een speciale hersenscan naar keken, bleken er in het brein van ADHD’ers wel 70% meer dopaminetransporters rond te hangen. Die zich allemaal dood verveelden en dus met z’n allen afrenden op die arme brievenbezorgers, die geen tijd meer hadden om hun brieven in de brievenbus te stoppen voordat ze weer terug werden gebracht.

Groot nieuws natuurlijk, dat in veel kranten stond. Maar misschien was dat een beetje te vroeg gejuicht. Want bij het volgende onderzoek bleken er alweer wat minder dopaminetransporters in ADHD-breinen te zitten. En bij het derde onderzoek weer wat minder. Totdat wetenschappers zelfs een paar keer mínder transporters  in ADHD-hersenen spotten, dan in niet-ADHD-breinen. Elke keer kwam er weer iets anders uit.

Wel was er één kenmerk dat de uitkomsten bleek te beïnvloeden: de ervaring met medicatie. In ADHD-hersenen die normaal gesproken onder medicatie-invloed waren, hingen tijdens het medicatie-vrije onderzoek meer dopaminetransporters rond dan in ADHD-hersenen die nog nooit een korreltje ritalin of dex hadden  gezien. Misschien, denken de onderzoekers dus, leiden je hersenen wel extra veel transporters op als je een tijdje ritalin of dex hebt geslikt. We weten het niet, maar misschien verklaart dit wel waarom je soms na een tijdje iets meer ritalin of dex nodig hebt voor hetzelfde effect.

Zuurstof en suiker

Verwarrend, al die tegenstrijdige onderzoeken. Maar niet iets om over in paniek te raken, zegt Sandra Kooij. “Dit gebeurt heel vaak in de wetenschap. De ene keer komt er een bepaald resultaat uit onderzoek, de andere keer niet. Dat kan aan de methode, de manier van testen, de proefpersonen, kortom aan van alles liggen, en dat moet je dan uit zien te zoeken. Dat is niet altijd makkelijk. Maar de wetenschap  is er vrij zeker van dat ADHD wel degelijk te maken heeft met dopamine, want dat hangt niet alleen af van die dopaminetransporterdichtheid. Daar zijn genoeg andere aanwijzingen voor.”

Een belangrijke aanwijzing is bijvoorbeeld, dat ADHD-medicatie zo goed werkt. Ritalin en dexamfetamine werken ontzettend goed bij 70% van de ADHD’ers. En allebei zorgen ze voor meer dopamine op cruciale plekken in je brein, ook al doen ze dat op verschillende manieren.

Dat ritalin en dex werken, is goed te zien op hersenscans.  “In hersenscans zien we dat bepaalde hersendelen van ADHD’ers normaal gesproken minder actief zijn. Het gaat om de prefrontale cortex (achter je voorhoofd), de basale kernen (middenin je hersenen), en het cerebellum (de kleine hersenen, achteraan onderin). Dat zijn de hersendelen die je helpen met bijvoorbeeld plannen, of met het reguleren van je impulsen en emoties. Die delen zijn niet alleen kleiner, maar er gaat ook minder bloed, en dus minder zuurstof en suiker naartoe. En zuurstof en suiker zijn de brandstof waarop je hersenen werken.”

Aha! Dus daarom krijg ik altijd zo’n trek in chocoladerepen en appeltaarten als ik even een beetje inkak achter mijn computer. Mijn prefontale cortex, basale kernen en mijn cerebellum hebben dan gewoon honger. Maar even een snoepzak leegeten werkt niet. Want je hebt geen suikertekort, maar een energie-verdelingsprobleem: de suiker en zuurstof in je bloed komen niet op de goede plek terecht. “En dat komt door je erfelijke aanleg”, verheldert Kooij – het is niet een kwestie van een verkeerd eetpatroon of zo. ADHD-medicijnen lossen dat probleem tijdelijk op.  “Als iemand ADHD-medicatie inneemt, dan  zie je op de hersenscan dat die gebieden actiever worden. Dat er meer bloed naartoe gaat.”

Hooiberg

Tot slot is er nóg een aanwijzing dat dopamine een sleutelrol speelt bij ADHD: onze genen. Kooij: “Er zijn een heel aantal dopaminegenen die vaker voorkomen bij ADHD’ers dan bij mensen zonder ADHD. Elk gen verklaart maar een klein stukje van het verschil.” Al leveren die genen ook weer een hoop vraagtekens op. “We weten niet wat een combinatie van genen doet bij een persoon. En we weten niet waarom de één in de familie het wel krijgt en de ander niet, terwijl ze ongeveer dezelfde genen hebben.”

We weten dus een hele hoop niet. “Het is een beetje een speld-in-de-hooiberg verhaal”, beaamt Kooij. “Maar er is gelukkig ook een hoop dat we wél weten.” Die speld, die hebben we nog niet gevonden, maar in de hooiberg staan al wel allerlei pijlen en richtingwijzers te knipperen die ons de weg kunnen wijzen. En die wijzen nog steeds vooral naar dopamine.